کمک به دیگران از ترس مرگ یا برای خودنمایی؟

واقعیت امروزی آن است که سهم ثروت خصوصی در برآورده کردن نیازهای اجتماعی بسیار اندک است.1 حداقل می توانیم به خودمان دلداری بدهیم که چرخ مؤسسات غیرانتفاعی بدون مبالغ اهدایی کلان ثروتمندان هم می چرخد. ولی آیا ثروتمندان بدون بخشش «دوام» می آورند؟ نوع دوستی چه نیازهایی را برآورده می کند؟ آیا دلیل بخششمان آن است که دنیا جای بهتری شود یا وظیفه مان را در قبال اجتماع انجام دهیم؟ یا انگیزۀ کارهای خیریه، دلایلی نه چندان نجیبانه است، مثلاً فشار همتایان یا جایگاه اجتماعی یا یک نوع مصرف به قصد خودنمایی؟

مطالعات نشان می دهند که، در کل، افرادی که احساس خوب دارند کار خوب می کنند. و به همین ترتیب، افرادی که کار خوب می کنند احساس بهتری پیدا می کنند. ثروتمندان هم استثنا نیستند. کمک به خیریه آن بخش هایی از مغز را فعال می کند که به پاداش و لذت مربوط اند. درست است که ثروتمندان دلایل متمایزی برای کمک به خیریه ها دارند، مثلاً میل به اینکه وارثانشان «تباهی اخلاقی» به ارث نبرند. ولی آن ها هم مثل دیگران با بخشش هایشان هویتِ خود را تقویت می کنند، و احتمالاً احساس گناهشان را کاهش می دهند. شاو با آن کنایه های تیزهوشانۀ خاص خود گفته است:«فرد با امضای یک چک اعتبار اخلاقی می خرد، کاری که ساده تر از چرخاندن چرخ دعا [در آیین بودایی] است».

اولین کسی که عمل خیریه را به بهبود وجهۀ عمومی فرد نسبت داد، اقتصاددان اسکاتلندی قرن هجدهم آدام اسمیت بود که گفت تصمیم گیری های اخلاقی نظری و عملی افراد بسته به آن است که ناظر بی طرف چه قضاوتی دربارۀ آن ها دارد. ریشۀ این ایده به دیالوگی دربارۀ عدالت در جمهوری افلاطون می رسد، که گلاکون به سقراط می گوید مردم فقط زمانی اخلاقی رفتار می کنند که فکر کنند در معرض نگاه دیگران اند.

از یونان باستان به 2009 برویم که دون اریلی، اقتصاددان رفتاری در دانشگاه دوک در کارولینای شمالی، مشغول تحقیقی بود که انگیزۀ تظاهر در کمک به خیریه را بررسی می کرد. این پژوهش دریافت که ظواهر چنان مهم اند که حتی بر انگیزه های مالی نیز چیره می شوند. در آن آزمایش، شرکت کنندگان به دو گروه تقسیم شدند که از هر گروه خواسته می شد ترکیبی از حروف را روی صفحه کلید تایپ کنند. به آن ها گفته شد اگر بی خطا تایپ کنند، قدری پول به نام آن ها به صلیب سرخ داده می شود، که البته مبلغش در حد چند دلار بود.

در گروه «خصوصی» افراد فقط امتیاز مبالغ اهدایی خودشان را می دیدند، اما در گروه «عمومی» از هر عضو خواسته می شد مبلغ اهدایی اش را علناً به دیگران اعلام کند. در نهایت، اعضای گروه عمومی دو برابر بیشتر از اعضای گروه خصوصی ترکیب حروفشان را درست تایپ کردند. در یکی از مراحل بعدی آزمایش، پژوهشگران آزمودند که آیا افراد حاضرند از پاداش مالیِ نوع دوست به نظرآمدن شان چشم پوشی کنند؟ در گروه عمومی، افزودن یک مشوق مالی شخصی اثر اندکی بر نرخ موفقیت در تایپ صحیح داشت، اما نرخ موفقیت در گروه خصوصی را 35% افزایش داد.

تردیدی نیست که تظاهر می تواند به تبیین اوج گیری نوع دوستی مدرن کمک کند. در ایالات متحده در اوایل قرن بیستم، کسانی که تازه به ثروت رسیده بودند از طریق بخشش می توانستند به جایگاه دست یابند. پولدارهای «جدید» و کمک به خیریه آن بخش هایی از مغز را فعال می کند که به پاداش و لذت مربوط اند

«قدیم» در پروژه های عمومی کلان رقابت می کردند، مثلاً موزۀ تاریخ طبیعی آمریکا در نیویورک و سالن اُپرای شهر نیویورک. می توان اسامی افراد اهداکننده را در برنامۀ ارکسترهای فیلارمونیک، داخل بروشورهای دانشگاهی و روی دیوار بیمارستان ها، دید. اگر اهداکنندگان دلواپس برند شخصی شان نبودند، این نمایش ها بی معنی می شدند. در چند مورد مستند در دانشگاه های آمریکایی، فقط حدود 1 درصد از اهداکنندگان تقاضا کردند گمنام بمانند. افرادی که می گویند نشان و شهرت دلایل اصلی کمک ثروتمندان به چنین نهادهایی اند، اغلب به این آمار ارجاع می دهند. و وقتی یک فهرست عمومی از مبالغ اهدایی تهیه می شود، اکثر افراد دقیقاً حداقل لازم یا اندکی بیشتر اهدا می کنند تا جایشان در فهرست حفظ شود.

برخی پژوهشگران، رفتار اهداکنندگان را با منطقی اقتصادی تبیین می کنند:اهداکنندگان از مبالغ اهدایی شان سود می برند. وقتی فردی به یک دانشگاه کمک می کند، لابد انتظار دارد فرزندش در آنجا درس بخواند. ولی در سال 1990، اقتصاددانی به نام جیمز اندرونی در دانشگاه کالیفرنیا-سن دیه گو نشان داد که این مدل، مثل مدل نوع دوستی ناب، همۀ دلایلی را پوشش نمی دهد که افراد برای بخشش دارند. او گفت که اهداکنندگان شاید از «درخشش گرم» ناشی از بخشش لذت می برند. مثلاً حامیان آثار هنری همان قدر که می خواهند به هنر کمک کنند، مایل اند خود را عاشق هنر هم بدانند.

گاهی افراد در مواقعی کمک می کنند که میلی به این کار ندارند، صرفاً چون امتناع برایشان دشوار است. پژوهشگران در دانشگاه کالیفرنیا-برکلی در آزمایشی برای جمع آوری کمک به خانه های مردم رفتند. به تعدادی از خانه ها یک آگهی دادند که می گفت چه زمانی برای گرفتن پول سراغشان می روند، و به مابقی یک آگهی دادند که زمان مراجعه را مشخص نمی کرد. در نهایت، مجموع مبلغ جمع آوری شده از آن هایی که از زمان مراجعه خبر اولین کسی که عمل خیریه را به بهبود وجهۀ عمومی فرد نسبت داد اقتصاددان اسکاتلندی قرن هجدهم آدام اسمیت بود
داشتند، 17درصد کمتر از بقیه بود.

آن ها این آزمایش را دوباره تکرار کردند، اما روی آگهی اعلامیه یک گزینۀ اختیاری «مزاحم نشوید» هم اضافه کردند. پول جمع آوری شده از گروهی که این گزینه را علامت زده بودند، 35% کمتر از کسانی بود که از زمان مراجعه بی خبر بودند.

البته اکثر مبالغ اهدایی کلان ثروتمندان تقدیم اعانه جمع کنندگان گمنامی نمی شود که درِ خانه ها می روند، بلکه تقدیم همکاران و دوستانی می شود که امتناع از تقاضایشان دشوار است، به ویژه اگر آن همکاران و دوستان خواستار کمک به خیریه هایی باشند که خودشان علمدارش هستند.

همچنین به خاطر داشته باشیم مسائلی که نوع دوستان در صدد حلش هستند، اغلب نتیجۀ چیزهایی مثلِ تصمیمات دولت، اختصاص منابع، وضعیتِ حقوق بشر و حقوق مالکیت است. اگر نوع دوستان می خواستند اقدام عمیق تر و معنادارتری کنند (اگر به حکومت یا نهادهای دیگر می پیوستند)، می توانستند اثر ماندگارتری بر رفاه عمومی داشته باشند. ولی نوع دوستان اغلب میلی به ورود به سیاست گذاری عمومی و دولتی ندارند، و ترجیح می دهند مبالغ اهدایی شان صرف جبران نقائص حکومت شود. همین نشان می دهد که اولویت هایشان واقعاً چیست.

احتمالاً یافتن تبیینی واحد برای همۀ این روندها ناممکن است. آن ها در شبکۀ پیچیده ای از انگیزه ها و منافع فعالیت می کنند که هم عناصر نوع دوستانه و هم عناصر خودخواهانه دارد. دامنۀ متنوعی از انگیزه های خودخواهانه در میان اهداکنندگان وجود دارد (چون افراد با یکدیگر فرق می کنند)، و به رقم اهدایی هم ربط دارد (اندازۀ اهدا مهم است). پُل شرویچ، استاد جامعه شناسی بوستون کالج، مدعی است که، به جای یک مجموعۀ تعریف شده از دلایل روان شناختی، ملغمه ای از اقتضائات و تصمیمات آنی است که ثروتمندان را به بخشش وامی دارد. او تعبیر «زندگی نامۀ اخلاقی»2 را برای توصیف ظرفیت شخصی و قطب نمای اخلاقی هر فرد ابداع کرده است.

شاید بدیع ترین پاسخ به پرسش «چرا بخشش می کنند؟» را روان شناس مشهور ارنست بکر داده باشد.او در کتاب انکار مرگ3 (1973) که برندۀ جایزۀ پولیتزر شد، توضیح داد انسان ها برای مقابله با آگاهی شان از فناپذیریِ انسان ها به فرهنگ متوسل می شوند. ما سعی می کنیم به زندگی مان معنایی بدهیم که پس از مرگمان هم دوام داشته باشد. در غیر این صورت، برای پرت کردن حواس مان از آن «وحشت» وجودی، مشغول سرگرمی های کرختی آور می شویم، که امروزه می تواند برنامه های تلویزیونی واقع نما یا رسانه های اجتماعی باشد.

اکثر مبالغ اهدایی کلان ثروتمندان تقدیم اعانه جمع کنندگان گمنامی نمی شود که درِ خانه ها می روند، بلکه تقدیم همکاران و دوستانی می شود که امتناع از تقاضایشان دشوار است
داده باشد.

ایمان دینی یکی از راه های نوعی برای مقابله با تهدید فناپذیری است، اما قطعاً یگانه وسیله در جعبه ابزار انسان ها نیست. ذخیره اندوزی و احتکار (مثلاً پول و دارایی ها)، خلاقیت هنری و حتی ایجاد یک خانوادۀ بزرگ، همگی در زمرۀ چیزهایی اند که امیدواریم عمرشان از ما بیشتر باشد. بنابراین، خواه لوحه ای روی یک ساختمان نصب کنیم که اسممان روی آن حک شده باشد، یا به خودمان بگوییم مروّج تغییر اجتماعی بوده ایم و به محرومان کمک کرده ایم، همگی دنبال آنیم که در جست وجوی بشری برای رسیدن به معنا موفق شویم، همان جست وجویی که شاید سرپیچی از مرگ باشد و بس.